Danuta Kierklo – wybitna aktorka Teatru Dramatycznego. Grała też w spektaklach Teatru Wierszalin i przez wiele lat była związana ze studentami Akademii Teatralnej, gdzie była wykładowczynią. Obecnie na emeryturze.

Danuta Kierklo zna te schody doskonale. Potrafiłaby bezszelestnie wejść na nie, także w absolutnej ciemności, stanąć w miejscu zapadni i zniknąć w teatralnej piwnicy jak zjawa. To są schody na Dużą Scenę Teatru Dramatycznego im. Aleksandra Węgierki. Ale teraz, w pandemii, schody rzadko służą do wchodzenia, wszystko ucichło, jest tylko oczekiwanie na lepszy czas.

Z panią Danutą spotkałam się w jej domu, poprosiłam o to, żebyśmy mogły wyciągnąć zdjęcia i porozmawiać o trudnej sztuce bycia aktorką. Chętnie opowiadała mi o tym, w jakiej roli, anturażu, charakteryzacji robiono jej zdjęcie. Dorzucała też wiele trafnych spostrzeżeń, choć rozmawiałyśmy jakiś czas temu. Zabawne łączyły się z gorzkimi, co zauważała Danuta Kierklo, gdy patrzyłyśmy na fotografie.

– Zajrzałam do takiej książki wydanej z okazji pięćdziesięciolecia teatru i myślałam, że sobie przypomnę, jakie role kreowałam w tym teatrze, ale nic tu nie ma. Nawet zdjęć… – opowiada. – To są wszystko fotografie z poprzednich teatrów, trochę ich było w moim życiu. A właściwie najdłużej byłam w Białymstoku. Osiemnaście lat. Może i ja nie dbałam tak bardzo, a potem to już pomyślałam, czy to ma sens, tyle się tego uzbierało… Tu taka malutka gromadka leży, ale gdybym chciała wyszperać wszystkie, które tam mam, to musiałybyśmy spędzić parę godzin na oglądaniu. Chyba już nie miałam ochoty zbierać, dokumentować. Potem ktoś będzie miał tylko kłopot.

Historia teatru – no właśnie – co pamiętać z tej rozległej, siedemdziesięciopięcioletniej tradycji? Występujących tu aktorów? Premiery teatralne? Wydarzenia, czy anegdoty?

Kto przypomina sobie jeszcze galerię władców nad duszami widowni, reprezentowanych przez Mariana Mellera w 1944 roku, a potem między innymi Irenę Górską, Jerzego Zegalskiego, Bronisława Orlicza, Andrzeja Jakimca czy Piotra Dąbrowskiego?

Kilkunastu dyrektorów, blisko tysiąc premier. Wielusettysięczna widownia, szpargały z przeszłości poupychane w piwnicach i teatralnej bibliotece. Wrażenie ciągłości, choć przerywane odmienną wizją kolejnego dyrektora.

– Kiedyś teatry, w których byłam, nie wszystkie, ale na pewno w Katowicach, to były ogromne zespoły, było tam siedemdziesięciu aktorów. Samych kobiet było trzydzieści. Uśmiałam się dziś, jak policzyłam, że gdy opuszczałam zespół w Białymstoku, było tylko dwadzieścia osób do obsady w spektaklach. Jak przyjechałam z Katowic, to wiele rzeczy mnie zadziwiło, przede wszystkim, jak można obsadzać w takim małym zespole? Jak można się sprzeczać czy walczyć o rolę, gdy jest się pewnym, że zawsze coś się zagra – mówi Danuta Kierklo nalewając herbatę do filiżanki.

Oglądam jej piękne fotosy: Klaudyna, Kleopatra, Ania z Zielonego Wzgórza, Klara, Celia, Haneczka – w strojach z epoki, perukach, współczesnych kostiumach, aż żal, że te zdjęcia widzi już tylko jeden widz. Próżno szukać ich w internecie. Może są gdzieś nad nami, w archiwum teatralnym, kto wie?

– Zaangażowałam się za dyrekcji Zegalskiego. Potem z Białegostoku przeniósł się do Katowic, do mojego dawnego teatru. Ludzie byli tam szalenie zadowoleni. A przecież pan Zegalski nie miał tu, na prowincji, zupełnie uznania. Pamiętam recenzje po „Weselu”, które reżyserował w Białymstoku. Zostaliśmy zaproszeni do Opola na Festiwal Sztuk Klasycznych i na scenę Teatru Narodowego. Wszędzie się ten spektakl podobał, a tutaj krytyka mówiła nie najlepiej. Czy dlatego, że tak dużo tu zawiści? Ktoś powiedział, że w Białymstoku wycina się drzewa, żeby krzaki miały więcej słońca. I coś w tym jest. Jeśli ktoś chce sobie wyobrazić prowincję, to właśnie tak. W dużych ośrodkach człowiek się z czymś takim nie styka.

Siedzimy przy stole rozświetlonym światłem, które wpada przez okno. Gdzieś, za nim, w naturalnej scenerii drzew trwa w najlepsze inny spektakl. Promień południowego słońca rozlewa się na placu, tonuje je cień drzew stojących dookoła bloku.

W roli halabardników matki siedzące na ławkach, zerkające na dzieci (te obsadzone w roli głównej) biegające wzdłuż alej. Reżyser – los dopuszcza wszystkich na teatralną scenę. W pamięć zapadają najlepsi aktorzy. Rozumiem jej gorycz, gdy mówi o tym, że w sztuce tak szybko zapomina się o rolach. Teatr proponuje ciągle nowe spektakle, aktorzy się starzeją, Grają mniej, odchodzą niezauważeniu. Podobnie jest w życiu, ale tu, w rozmowie o scenie, padają duże słowa: misja, powołanie, sztuka.

– Łatwiej odnaleźć się w dużym zespole. W Katowicach pięćdziesiąt lat temu były trzy sceny. Ale nie tylko na nich grałam, bo odkryłam jeszcze jedną – radiową. Nagrałam wiele pięknych słuchowisk. Tam zaczęła się współpraca z Lidią Zamkow, zetknęłam się z aktorami krakowskimi, pamiętam Anię Dziadek. Wie pani kto to?

Oczywiście – to Anna Dymna, młodziutka, śliczna dziewczyna w czasach Danuty Kierklo, debiutowała wtedy w telewizji, była na pierwszym czy drugim roku studiów aktorskich w Krakowie. Teraz kobieta – instytucja, robiąca wiele dobrego wokół siebie.

Kiedy pytam Danutę Kierklo, jak grało jej się w Białymstoku, zamyśla się na chwilę i mówi:

– Dostawałam role, a aktor ma grać w tym, co mu reżyser czy dyrektor przydzielili – raz lepiej, raz gorzej. To nie znaczy, że ja się nie angażowałam, bo z Andrzejem Karolakiem zagrałam w kilku ładnych sztukach, między innymi w „Krzesłach” Ionesco. Miały ogromne powodzenie, ale jakoś nikt poza Białymstokiem nie pokazał tego, nie zauważył tego, że to było bardzo dobre. Zagraliśmy w „Jonaszu i błaźnie” dwa dni przed stanem wojennym w warszawskim Ateneum. Po kilku latach znany recenzent teatralny, potem dyrektor Teatru Dramatycznego w Warszawie, Gawlik, powiedział, że były bardzo, bardzo dobre opinie o tym spektaklu. A u nas nic – uśmiecha się i zawiesza głos.

Dużo goryczy jest w tej naszej rozmowie, ale wspomnienie Andrzeja Karolaka przywołuje uśmiech.

– Z Andrzejem grało mi się znakomicie, był ogromnie kontaktowym człowiekiem i podchodził do tej pracy podobnie jak ja. Nadawaliśmy na tych samych falach.

Jest taka scena z „Ciotuni” Fredry, teraz oglądam ją na zdjęciu, które Danuta Kierklo wyjmuje z papierowej teczki. To wnętrze mieszkania, a w środku oni – jedno za drugim, w czerwonych, efektownych podomkach, białych czepkach na głowach, nachyleni nad niewidocznym rekwizytem na podłodze. Te same pozy, zaangażowanie, podobna emocja na twarzy. Pani Danusia zwraca uwagę, że gdy odszedł z teatru, zapadł w ogólną niepamięć, choć przecież przez swoje długie, 44-letnie życie w Węgierce, zagrał ponad 150 ról.

Kto pamięta oglądaną z balkonu sztukę „Ja, Feuerbach” Tankreda Dorsta z wybitną rolą Karolaka? Pusta scena, pusta widownia i on, trzymający w dwugodzinnym napięciu. Przez rok przygotowywał się do tej roli życia, nie tylko ucząc skomplikowanego i długiego tekstu, ale też ćwicząc ciało. „Ciało musi być sprawne i oddane zamysłowi artystycznemu” – mawiał.

Gdzie jest ten miniony czas? I co jest takiego w niektórych spektaklach, że pamięta się je przez całe życie? Aktorka wyczuwa pytania, uśmiecha się.

– Każdy spektakl jest inny, dlatego, że publiczność jest inna. Widz jest ważną częścią aktora, kiedy kurtyna idzie do góry, od razu czuje się jak się zagra. Czy widzowie lubią niedomówienia, czy są skoncentrowani, czy rozstrojeni. Dobieram lub przenoszę wtedy akcenty na inne słowa, zdania. Pojechaliśmy kiedyś do Jeleniej Góry na gościnne występy do spektaklu „Widok z mostu” Millera, tam grałam jedna z głównych ról, Katarzynę. W skrócie: mąż ciotki zakochuje się we mnie, ale moja bohaterka jest młodą dziewczyną i wybiera młodego. Edi popełnia samobójstwo, pada w ramiona Katarzyny, ona trzyma go w objęciach i tak się kończy sztuka. Słowami „Edi, Edi, ja nie chciałam”. No i kurtyny nie ma, elektryk już gotowy, by zgasić światło i nagle do proscenium podchodzi taki tęgi jegomość, nachyla się do mnie i mówi: „Ty świnio, teraz to już za późno!”. Mój nieboszczyk ożywa w moich ramionach, koledzy w kulisach pękają ze śmiechu, publika ryczy, gwiżdże i śmieje się do rozpuku. A w dodatku elektryk zapomina zgasić światło. Tak też może skończyć się sztuka. Musieliśmy trzymać twarz, bo to przecież teatr.

Obie śmiejemy się z tej anegdoty, bo blisko nam do siebie w myśleniu o tym, że teatr to miejsce, do którego trochę nieśmiało przychodzimy, by wykapać się w niecodzienności. Tu możemy zafundować sobie przygodę, najprawdziwszą w swej fikcyjności. Do gruntu realną i tak poruszającą naszą wyobraźnię, że ta z wdzięczności wymaluje stały obraz w pamięci. Na zawsze. Scena z jegomościem, który za bardzo wczuł się w odgrywaną sztukę, też w niej zostanie.

Rozmawiamy o tym, jak się żyje już bez teatru, na emeryturze. Pani Danusia przez długie lata pracowała ze studentami w Akademii Teatralnej, przekazywała im wiedzę o tym, jak być dobrym i sprawnym aktorem.

– Kiedyś od nas wymagano pięknego słowa, czasem do przesady. A teraz? Jak ganiam po tych kanałach i słucham aktorów, z reguły ciągle tych samych, zadaję sobie pytanie: czy ja głuchnę? Bo nic nie rozumiem. Co oni mówią? Za moich czasów powiedziałoby się o takim aktorze, że jest pierwszorzędnym, bo słyszy go tylko pierwszy rząd. Albo kamizelkowym, bo mówi do kamizelki. Skąd to się bierze, że młodzi mówią półgębkiem, takie blebleble? Przecież to są aktorzy! Moim studentom, z którymi pracowałam nad interpretacją wiersza (gdy czasami burczeli), mówiłam „nie rozumiem”, poprawiali się i tak pracowaliśmy aż do skutku. Kiedy grałam jeszcze w Wierszalinie, z balkonu zszedł Piotr Tomaszuk i powiedział: „Niech mi pani zdradzi tajemnicę, na czym to polega, że pani mówi normalnie, nie za głośno, nie za cicho – i ja wszystko słyszę?”. Odpowiedziałam: „Emocje to nie jest wrzask, to jest nasze wnętrze. A wrzask to puste emocje”. Zdziwił się bardzo. Byłam w jego wymagającym teatrze dwa lata, już na emeryturze.

A więc nie teoria i metodyka ćwiczeń ruchowych według Leona Góreckiego, nie mozolne ćwiczenie sprawności? Nie atrakcyjna, nowatorska scenografia? Nie muzyka, a także nadzwyczajna wizja reżyserska sztuki? Tylko aktor albo aktorka i jej opowieść tworzy teatr?

– Aktorstwo nie polega na tym, żeby grać siebie. Bierzemy teraz amatora do telenowel, który gra w malutkich scenkach. I już czuje się aktorem. Ale jak wstawi go się do spektaklu w teatrze, nie pociągnie, o nie. Bo on może zagrać tylko samego siebie.

Danuta Kierklo patrzy mi długo w oczy i przestaje mówić o teatrze. Pyta o moją pracę w radiu, moje dzieci. O lektury, obejrzane spektakle, uprawę mojej maleńkiej roli na działce, którą mam od niedawna. Jemy faworki popijając herbatę, jest jasno, prawie blask od zdjęć sprzed lat i jej opowieści. Niby zajmuje nas życie, ale myślę o jej pracy, tak niewdzięcznej, bo krótkotrwałej. Mimo że znamy reguły gry w życie, trudno nam zaakceptować, że świat, nasz świat pasji i pracy mija tak szybko. Ale na szczęście są zdjęcia, pamięć teatromanów, archiwa teatralne. No i spotkania, takie jak to.

– Zaczęła pani od tego, czy znam te schody? – uśmiecha się na koniec Danuta Kierklo. – Znam. Powiem metaforycznie. Prowadzą na targ, gdzie sprzedawane są przyprawy – słodkie i ostre, pikantne i łagodne. Smaczne, egzotyczne. Znane i obce. Albo do labiryntu. Są tu liczne drogi, które można wybrać na krótką chwilę. Mogą wieść też do świątyni. Przecież katharsis to słowo teatru, oczyszczenie, uwolnienie od cierpienia, skrępowanych myśli i wyobrażeń.

Do teatru na razie iść nie można, ale obiecujemy sobie spotkanie w prawdziwym teatrze, w niezwykłej przestrzeni dla słowa otoczonego dźwiękiem, światłem, gestem. Przecież na scenie zapisana jest pamięć wszystkich, którzy kiedykolwiek na niej stanęli, także jej. Oby udało się raz jeszcze obejrzeć sztukę, którą się tak dobrze zapamięta, żeby można było ja kiedyś przy herbacie wspominać…

Dorota Sokołowska, fot. Joanna Szubzda/Polskie Radio Białystok

Tagi: