Jedną z instytucji prawa spadkowego, na którą również warto zwrócić uwagę, jest zachowek, który szczegółowo został uregulowany w Kodeksie Cywilnym. W ogólnym znaczeniu zachowek to uprawnienie, które ma za zadanie ochronę najbliższych krewnych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z przepisów ustawy, a mianowicie są to: zstępni (dzieci, wnuki itp.), małżonek oraz rodzice.
Wskazane osoby są uprawnione do zachowku i mogą od osoby powołanej zamiast nich do spadku żądać zapłaty kwoty pieniężnej od osób, które nabyły prawa do spadku ich kosztem. Jeżeli więc dziecko, wnuk, rodzic lub małżonek zostali pominięci przez spadkodawcę, mają prawo dochodzić roszczenia o zachowek.
Bardzo ważną kwestią jest to, że w sytuacji, gdy spadkodawca w chwili śmierci posiadał rodziców, małżonka i dzieci, to roszczenie o zachowek mają tylko ci krewni, którzy dziedziczyliby w pierwszej kolejności, czyli w takiej sytuacji – tylko dzieci i małżonek.
Dopiero w sytuacji, gdyby spadkodawca nie miał dzieci czy małżonka, wtedy o zachowek mogą wystąpić jego rodzice.
Uprawniony do zachowku może żądać tylko i wyłącznie zapłaty określonej kwoty pieniężnej od osób, które zamiast niego uzyskały prawa do spadku. Prawo do zachowku można zatem zrealizować albo poprzez pisemną ugodę dotyczącą zapłaty zachowku, albo poprzez pozew o zapłatę zachowku złożony do sądu. Tytułem zachowku nie można żądać wydania określonych przedmiotów z majątku spadkowego. Nie można tym sposobem uzyskać ze spadku konkretnych przedmiotów mających wartość majątkową lub sentymentalną.
Warto również zaznaczyć, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku, wbrew woli spadkodawcy, postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, bądź uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Generalna zasada przy obliczaniu wysokości zachowku stanowi, iż należy się on w wysokości połowy udziału spadkowego, który by przypadł osobie uprawnionej w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeżeli jednak uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli nie ma ukończonych 18. lat, to wysokość zachowku wynosi dwie trzecie tego udziału. Aby prawidłowo obliczyć wysokość zachowku, należy obliczyć udział uprawnionego w spadku, następnie należy ustalić wysokość substratu zachowku (czysta wartość spadku wraz z wartością darowizn podlegających zaliczeniu) i sprawdzić, czy uprawniony do zachowku jest małoletni bądź niezdolny do pracy, a na końcu wyliczyć w oparciu o powyższe konkretną wartość zachowku.
Należy pamiętać, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Ponadto przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Adwokat Jacek Osmólski
